Van Boeken Bezeten 66

Nachttreinen in de letteren

Er denderen opeens verschillende nachttreinen door onze letteren. Natuurlijk doel ik op Nachttrein naar Lissabon, het opvallende megasucces van de tot voor kort onbekende auteur Pascal Mercier. Maar ook in Soldaten van Salamis van de Spaanse auteur Javier Cercas reist een hoofdpersoon in een nachtelijke trein van A naar B. Waarom treinen, waarom ‘s nachts en waarom A en waarom B?

Raimund Gregorius, hoofdpersoon in Nachttrein naar Lissabon, reist van Bern in Zwitserland met de nachttrein naar de hoofdstad van Portugal. Zijn onverwachte treinreis gaat via Genève en Parijs, op het oog een omweg, maar Gregorius maakt in het boek zijn debuut als alleenstaande reiziger, hij is leraar klassieke talen aan het gymnasium in de stad, is slechtziend en verkeert na zijn scheiding in wat we tegenwoordige kortweg een dip noemen.
Javier Cercas (pas op bladzij 174 vernemen we dat de naam van de hoofdpersoon samenvalt met de naam van de schrijver) is de hoofdpersoon van Soldaten van Salamis; is hij in het boek misschien toevallig ook een schrijver? Ja, maar geen succesvolle, in de eerste alinea van het boek lezen we dat in het jaar 1994 drie dingen gebeurden: zijn vader stierf, zijn vrouw verliet hem en hij gaf zijn carrière als schrijver op. Hij besluit terug te gaan naar de krant waar hij eerder werkte. Men neemt hem opnieuw aan, onder andere om koffie voor de hoofdredacteur in het nabijgelegen café te halen. De diepte van zijn dip lijkt onpeilbaar.
Wat doen hoofdpersonen van romans op de bodem van hun ellende? Zij geven zichzelf een onmogelijke opdracht, die hen door het toeval of door hun lot op een presenteerblaadje wordt aangegeven. Een queeste noemen wij de mission impossible in een literair boek. Gregorius, de kei in klassieke talen maar voor alle anderen aspecten van het leven totaal ongeschikt, krijgt in de stromende regen op de brug die hem van huis naar school voert van een Portugese dame een telefoonnummer op zijn voorhoofd geschreven. Na zijn eerste les die morgen verdwijnt hij ‘zonder zich nog één keer om te draaien uit het klaslokaal’ om in Lissabon te speuren naar de achtergronden van een arts die een rol speelde in het verzet tijdens de Portugese dictatuur. Javier Cercas interviewt in een van zijn eerste klussen als journalist iemand die vertelt over de wonderbaarlijke ontsnapping van Rafael Sánches, de grondlegger van de Falange aan het einde van de Spaanse Burgeroorlog en hij (Javier) besluit het geheim dat ruim zestig jaar oud is te ontrafelen.

De nachttrein van Gregorius rijdt in 2004, terwijl Cercas in de zomer van 1995 zijn nachttrein naar het voorbije verleden neemt. Als geen ander vervoermiddel bieden treinen kansen op onvermoede ontmoetingen en op het terugroepen van het verleden. Zeker ’s nachts, als de buitenwereld, hoewel aanwezig in de vorm van tussenstations, geen afleiding vormt. Voor een klein deel overlappen de trajecten in deze twee boeken elkaar: van Mâcon naar Dijon. Maar wat hebben beide hoofdpersonen echt met elkaar gemeen? Alle twee ondernemen ze een queeste, gaan ze op zoek naar wijsheid in de vorm van een onmogelijk te realiseren, zichzelf opgelegde opdracht. Geen wonder dat aan het einde van beide romans de vraag of de zoektocht geslaagd is, wordt opengelaten. Wij lezers zijn gewend geraakt aan open eindes, toch is aan het slot van de Nachttrein naar Lissabon het gevoel een onaf boek te hebben gelezen niet te vermijden. Wat heeft de zoektocht, meer dan een spannend oponthoud in de stad aan de Taag en veel teksten van de arts-filosoof Prado, aan Gregorius, en dus aan ons lezer, opgeleverd? Aan het einde van Soldaten van Salamis kleeft dit bezwaar niet. Het verschil ligt in de dosering. De ‘wijsheid’ die de lezer in eerstgenoemde boek opdoet, is door Pascal Mercier nauwkeurig gelijkmatig over het boek verspreid in de vorm van de mooie formuleringen uit de geschriften van Amadeo Prado, als diens wijsheden op zijn, stopt het verhaal. In het tweede boek valt de ervaren wijsheid als hoogtepunt samen met het einde, waardoor de ontraadseling van het geheim waarnaar werd gezocht, overbodig wordt. Dat maakt Soldaten van Salamis, ook al is het minder knap geschreven dan Nachttrein naar Lissabon, toch een betere roman. Maar misschien moet je, zoals altijd als lezer, je eigen oordeel zelf vellen. Bovendien heb je dan twee waardevolle romans gelezen en ben je in wijsheid gestegen, de troost die elk boek met een queeste biedt.

Noud Bles

Pascal Mercier: Nachttrein naar Lissabon (Wereldbibliotheek) € 22,50
Javier Cercas: Soldaten van Salamis (De Geus) € 21,50