Van boeken bezeten 46

Op zoek naar de Baltische literatuur, een gebruiksaanwijzing

Wie de literatuur uit drie noordelijkste nieuwe lidstaten van Europa, Estland, Letland en Litouwen, wil leren kennen, bezorgt zichzelf een vrijwel onmogelijke opgave. De reguliere boekhandel, zelfs de beste, noemt een Estische auteur als Jaan Kross of levert een roman met de mooie titel: De wereldreis van Arvid Silber, geschreven door Arvo Valton. Daarna is het stil in de leverbare Baltische letteren. Wordt er niet of weinig geschreven in deze drie onbekende, door geschiedenis en ligging getekende staten of is onze belangstelling onvoldoende? In deze voorlaatste aflevering van de serie ‘Kennismaken met de nieuwe buren in Europa’ eerst een korte schets van de drie Oostzeelanden en dan iets over de leesbare literatuur.

De drie Baltische staten kennen een gezamenlijke voorgeschiedenis van overheersing en uitbuiting door hun grote buren Duitsland, Zweden, Rusland, Denemarken en Polen. De zelfstandigheid na 1918 duurde tot de inlijving bij de Sovjet-Unie in 1940. Eén jaar later kwamen de Duitsers, op hun beurt in 1944 weer afgelost door de Russen. Sinds 1991 zelfstandig, maken de drie landen vanaf 1 mei 2004 deel uit van de Europese Unie.

Estland: iets groter dan Nederland, 1,4 miljoen inwoners, taal: Estisch, hoofdstad Tallin
De schrijver Jaan Kross steekt boven zijn collega’s uit, gelukkig ook in vertalingen. De gek van de tsaar is een historische roman over het leven in Estland onder de tsaren in de 19^e eeuw. Het vertrek van professor Martens speelt zich af in de eerste tien jaar van de twintigste eeuw, de nadagen van tsaar Nicolaas II als de Eerste Wereldoorlog en de communistische revolutie hun schaduwen vooruitwerpen. De derde roman De kring van Mesmer begint met het onbezorgde studentenleven in het nog vrije Estland, zomer 1938. Na dit jaar verschijnen de gevreesde Russen. Door velen worden de Duitsers in 1941 als bevrijders van ‘het juk van de Roden’ ervaren. Steeds laat Kross in zijn boeken beide kanten van de weinig aanlokkende medaille zien: eerloze collaboratie tegenover heilloos verzet. Ook verbindt hij de boven- en onderlaag in hun vaak opportunistische opgang en tragische ondergang. Kross’ boeken zijn aanraders voor iedereen die iets van het Balticum wil begrijpen.
Andere Estische schrijvers waarvan ik de vertalingen kan noemen: Viivi Luik De schoonheid der geschiedenis, Arvo Valton De wereldreis van Arvo Silber en Emil Tode Grensgebied. 

Letland: anderhalf keer Nederland, 2,3 miljoen inwoners, taal: Lets, hoofdstad Riga
Helaas zijn we uit dit land veel minder met vertalingen bedeeld. Ik vond slechts twee boeken van niet-Letten. Van de Duitse schrijfster Christa Hein Een vrouw uit Riga, een roman over een vrouwenleven tussen 1900 en 1919. De grote geschiedenis (Japans-Russische oorlog 1905 en de Eerste Wereldoorlog) bepalen het lot van een Letse fotografe. In 2005 bracht Uitgeverij De Geus een speciale uitgave van Henning Mankell Honden van Riga. Opnieuw is de Letse hoofdstad het decor, ditmaal ten tijde van de laatste omwenteling in Letland in 1991, een thriller van de bekende Zweedse misdaadschrijver. Het rauwe, spannende verhaal biedt mooie inkijkjes in een samenleving tijdens de moeilijke overgang van communisme naar democratie.

Litouwen: anderhalf keer Nederland, 3,5 miljoen inwoners, taal: Litouws, hoofdstad Vilnius
Litouwen is een verhaal apart. Veel Litouwse schrijvers zijn eerder als Poolse auteurs bekend: Czeslaw Milosz en Tadeusz Konwicki. Moeten we Johannes Bobrowski als een Pool, Oostduitser of  Litouwer beschouwen? Menigeen heeft van de laatste romans als Levins molen of Litause klavieren in de kast staan. De roman Het dal van de Issis van Czeslaw Milosz geeft een beeld van Litouwen tussen de twee wereldoorlogen.

Ik sluit af met drie boeken, elk voor zich redelijk goed verkrijgbaar, over de drie Baltische staten:
·Uit het moeras, reisverhalen van Carolijn Visser (Meulenhoff)
·Een paard dat Pools praat, satirische verhalen uit Midden- en Oost-Europa (Prestige)
·Baltische verhalen, schrijfsters uit Estland, Letland en Litouwen (Wereldbibliotheek)

Noud Bles