Van Boeken Bezeten 103

Van boek naar boek naar boek, hoe Baltische zielen je verder brengen

Steeds meer reizigers besluiten om noordwaarts langs de Oostzeekust naar de Baltische landen Estland, Letland en Litouwen te trekken. Een goed besluit, een nieuwe, onbekende wereld ontsluit zich, een wereld die verandert na een ongekende en adembenemende geschiedenis in de afgelopen honderd jaar. Een even goed besluit is het lezen van de dikke Jan Brokken Baltische zielen ter voorbereiding op of als afsluiting na zo’n reis. Je voelt je een beetje als de Baron von Münchhausen, de wonderlijke edelman die zichzelf aan zijn haren uit het moeras wist te trekken, vooral als je beseft dat jouw reis voor een groot deel samenvalt met de rondzwervingen van de leugenbaron  tussen Duitsland en St. Petersburg.

De hoofdstukken in Baltische zielen behandelen de talloze bezoeken die de auteur tussen 1999 en 2010 naar de steden en dorpen in de drie Baltische staten maakte. Telkens is zijn drijfveer de interesse in de mensen en de verhalen van hun leven. Reizen met Jan Brokken bestaat uit luisteren en lezen waardoor je dit stuk van Europa van binnenuit leert kennen. En waardoor je jezelf beter leert kennen. Want reizen, zo besluit het eerste hoofdstuk, ‘is de kortste en leerzaamste omweg naar jezelf.’

Een prettige bijkomstigheid van die aangename omweg is dat die niet alleen naar de Noordelijke landen en mensen leidt, maar ook naar andere kunsten en naar andere boeken. Niet alleen naar de kunstenaars die je verwacht, zoals de componist Arvo Pärt, de jugendstilarchitect Michail Eisenstein en de schrijver Jaan Kross, maar ook romans die je niet verwacht: Het genadeschotvan Marguerite Yourcenar en De tijgerkat van Tomasi di Lampedusa.

Ik besloot om parallel aan de hoofdstukken in Baltische zielen deze boeken ook te lezen. Zoals meestal geldt, betekent dat een extra verrijking die je jezelf als lezer cadeau doet. Op gevaar af te gaan lezen ‘in de breedte van tijden en plaatsen’ en zodoende van een boek nooit meer de laatste bladzijde te halen, las ik het hoofdstuk over de Baltische barones, over de adellijke dames  Alessandra Wolf-Stomersee en over Jeanne von Vietinghoff. En ik las de roman De tijgerkat van Tomasi di Lampedusa die getrouwd was met Alessandra Wolf. Ook Het genadeschot van Yourcenar die na de dood van haar moeder opgevoed werd door Jeanne von Vietinghoff. Zo kom je te weten dat De tijgerkat die gaat over het verval en de ondergang van de Siciliaanse adellijke familie Salina, niet werd geschreven op het Italiaanse Sicilië, ook niet op het nu zo befaamde vluchtelingeneilandje  Lampedusa, maar in het kasteel van de familie van zijn vrouw in Koerland, het noordwestelijke deel van Letland. Terwijl  Het genadeschot geschreven werd in het Italiaanse Sorento, maar zich afspeelt in een landgoed in datzelfde Koerland. Qua historie beleven we de negentiende eeuw als de eenheidsstaat Italië wordt gevormd in De tijgerkat en de twintigste eeuw in Het genadeschot wanneer na de Eerste Wereldoorlog het nieuwe Rusland vecht met de restanten van het Duitse keizerrijk.

Zet dit af tegen de omwenteling die de Baltische landen op de grens van twintigste en eenentwintigste eeuw, dus in onze tijd, doormaken, een revolutie die gedrenkt in het geweld van het verleden zo tastbaar wordt beschreven in het boek van Jan Brokken. Drie eeuwen omspan je als lezer, drie omwentelingen maak je mee in drie landen. Laat ik de mooie uitspraak van de schrijver Brokken in het eerset hoofdstuk omkeren: Wie niet schrijft, niet leest en niet luistert is wanhopig voor zichzelf op de vlucht.


Noud Bles

Brokken, Jan: Baltische zielen, lotgevallen in Estland, Letland en Litouwen, Uitgeverij Atlas, 2010, € 24,90
Tomasi di Lampedusa, G.: De tijgerkat, roman, Uitgeverij Atheneum, Polak & Van Gennep, 2009, € 13,50
Yourcenar, Marguerite: Het genadeschot, roman, Uitgeverij Atheneum, Polak & Van Gennep, 2008, alleen tweedehands verkrijgbaar.